De arbeidsmarkt is volop in beweging. Een belangrijke vraag is wie er nu morele verantwoordelijkheid draagt voor de flexibiliteit op de arbeidsmarkt in de nieuwe economie?
Door Aloy Soppe
Het moeizaam afgesloten centraal akkoord is weliswaar een poldersucces, maar er wordt ook steeds weer aan geknabbeld. Een klassieke vakbondsopvatting is nog steeds dat werkgevers in hoge mate verantwoordelijk zijn voor de zekerheid van de arbeidscontracten. Op hetzelfde moment ontstaat er door de globalisatie -en de Europese integratie in het bijzonder - een zeer concurrerende internationale arbeidsmarkt. Buitenlandse werknemers zijn weliswaar goedkoop, maar veelal ook cultuurvreemd aan de Nederlandse arbeidsmarkt en de Nederlandse arbeidsomstandigheden. Kortom de arbeidsmarkt is volop in beweging. Een belangrijke vraag is wie er nu morele verantwoordelijkheid draagt voor de flexibiliteit op de arbeidsmarkt in de nieuwe economie?
Morele ´vaste´baan
In de literatuur wordt vaak onderscheid gemaakt tussen interne en externe morele verantwoordelijkheid. Over het algemeen wordt met interne morele verantwoordelijkheid de psychologische en individuele verantwoordelijkheid van personen (intrinsiek) bedoeld. Bij externe morele verantwoordelijkheid spelen omgevingsfactoren een even belangrijke rol voor de morele verantwoordelijkheid als de intrinsieke. In het geval van de internationaal opererende bedrijven bijvoorbeeld, speelt de externe cultuur een even belangrijke rol voor de morele verantwoordelijkheid van het individu dat in die sector of bedrijf gaat werken. Als de cultuur van een onderneming gericht is op internationale concurrentie als expliciet doel, vereist het voor een medewerker die daarmee geconfronteerd wordt meer flexibiliteit om bij zowel een opgaande als in een neergaande economie zijn werkplek te rechtvaardigen. De externe morele verantwoordelijkheid beinvloedt eveneens de intrinsieke morele verantwoordelijkheid van de sociale partners, werkgevers en werknemers. Niet elke juridische ‘vaste’ baan is een morele ‘vaste’ baan.
Stakeholderbenadering
In de moderne theorie van de onderneming wint de participantenvisie of ‘stakeholder’ benadering de laatste jaren veel terrein op de neoklassieke aandeelhoudersbenadering. In de participantenbenadering worden ondernemingen gezien als een sociaal en juridisch samenwerkingsverband tussen verscheidene belanghebbenden - ook wel participanten genoemd. Dat wil zeggen dat bijvoorbeeld werknemers of crediteuren, die voordeel of nadeel hebben bij de activiteiten van ondernemingen, hier op de één of andere wijze naast financiële- ook morele claims uit af kunnen leiden. Participanten worden beïnvloed door de onderneming maar kunnen vooral ook zelf de onderneming beïnvloeden. Iedere participant heeft een eigen belang dat gemakkelijk kan conflicteren met de belangen van anderen. Deze theorie stelt niet het belang van één participant voorop – zoals bijvoorbeeld dat van de aandeelhouder. Als belangrijkste argument voor deze visie wordt aangedragen dat de onderneming haar moreel-legitieme bestaansrecht verliest indien zij argeloos en onverantwoord met haar (sociale en /of fysieke)omgeving omgaat. Een theoretische impuls voor de participantenbenadering is het concept van het zogeheten duale aandeelhouderschap. Een instrument om dit te bereiken heet Financiële WerknemersParticipatie (FWP).
Duaal belang
Duaal aandeelhouderschap is een vorm van participantendemocratie waar (sommige) economische participanten morele en economische verantwoordelijkheid dragen voor de onderneming door deel te nemen in het aandelenkapitaal - het eigen vermogen van de onderneming. Het duale belang zit in het feit dat een participant naast een financieel belang ook een substantieel werkgelegenheid– of milieubelang in de onderneming heeft. In de ideale situatie hebben georganiseerde participanten, zoals werknemers, leveranciers en milieuorganisaties, allen een pakket aandelen (bijvoorbeeld 5%), waardoor het risico van de onderneming wordt gedeeld door meerdere duale participanten. De klassieke tegenstelling van pure kapitaalverstrekkers tegen alle andere participanten wordt daardoor verlicht en meer op een lijn gebracht.
Stewardshipmodel
De ultieme communicatie tussen participanten vindt in dat model plaats op de aandeelhoudervergadering - en dat is precies waar zij hoort. Door coalitievorming van duale participanten ontstaat er een evenwichtiger en democratischer belangenafweging dan in het huidige klassieke aandeelhoudersparadigma. Dit laatste (conflict)model wordt normaliter gedomineerd door aandeelhouders die lijnrecht tegenover alle andere participanten komen te staan via veelal vaste en variabele contracten. Het wordt tijd dat het bekende agentschapmodel wordt ingeruild voor het nieuwere stewardshipmodel, waar de samenwerking voorop staat. Dan dragen bijvoorbeeld werknemers niet alleen verantwoordelijkheid voor hun eigen werkgelegenheid, maar tevens voor andere participanten in de onderneming. FWP kan daartoe bijdragen.